اوراق بهادار چیست؟ انواع اوراق بهادر کدام‌ است؟

اگر به تازگی قصد سرمایه‌گذاری دارید، پیش از شروع باید با محیط سرمایه‌گذاری و قواعد آن آشنا شوید. هر محیط سرمایه‌گذاری از سه بخش تشکیل است. ابزارهای مالی، بازارهای مالی و نهادهای مالی سه بخش تشکیل‌دهنده هر سرمایه‌گذاری هستند. ابزارهای مالی دارایی‌هایی برای معامله هستند و به پنج دسته تقسیم می‌شوند:

• پول نقد
• ملک
• سند رسمی (قانونی)
• اوراق بهادار
• اوراق قرضه

همه ما با معامله پول، ملک و سند آشنا هستیم . اما اوراق بهادار چیست؟ اوراق قرضه به چه معناست؟ در مقاله پیش‌رو به این سوالات پاسخ میدهیم و انواع اوراق بهادار را تعریف میکنیم. اگر میخواهید اوراق بهادار را به زبان ساده بشناسید و از سود و قیمت اوراق بهادار باخبر شوید، این مقاله را تا انتها مطالعه کنید.

اوراق بهادار چیست به زبان ساده!

اگر بخواهیم اوراق بهادار را به زبان ساده تعریف کنیم، اوراق بهادار نوعی از دارایی‌های مالی به شکل برگه هستند که نشان‌دهنده حقوق سرمایه‌گذاران بوده و قابلیت نقل و انتقال دارند. هر سرمایه‌گذار با خرید اوراق بهادار صاحب منافع می‌شود. به طور مثال سهام نوعی از اوراق بهادار است که دارنده آن در ازای پرداخت پول، صاحب بخشی از منافع شرکت می‌‌شود.

شرکت‌ها برای رفع کمبود منابع مالی اقدام به انتشار اوراق می‌کنند. سپس اوراق منتشر شده را برای تامین مالی به فروش می‌رسانند. خریداران این اوراق اشخاصی هستند که قصد سرمایه‌گذاری دارند. خریداران در ازای پرداخت پول، اوراق بهادار خریداری می‌کنند تا در منافع شرکت سهیم شوند. پس در واقع شما با خرید سهام شرکت “الف” مبلغی وجه نقد را به صاحبان آن شرکت می‌دهید تا به ازای آن در درآمدهای شرکت “الف” سهیم شوید.

انواع اوراق بهادار کدام است؟

اوراق بهادار قابل معامله به سه گروه تقسیم می‌شوند.

• اوراق بهادار بازار پول
• اوراق بهادار بازار سرمایه
• سایر اوراق بهادار

در ادامه به تعریف این اوراق می‌پردازیم.

اوراق بهادار بازار پول

این دسته از اوراق بهادار قابل معامله، ابزار بدهی کوتاه مدت هستند. سررسید این اوراق از یک روز تا یکسال است. قابلیت نقدشوندگی بالا باعث شده اوراق بهادار بازار پول ریسک کمی داشته باشند. این اوراق شامل موارد زیر می‌شوند:

1- اوراق خزانه

اوراق خزانه اوراقی هستند که توسط دولت، با هدف تامین مالی، منتشر می‌شوند. در نتیجه دارای تضمین کامل می‌باشند. این اوراق بدون کوپن هستند. منظور از بدون کوپن بودن اوراق این است که به آن‌ها هیچ سودی تعلق نمی‌گیرد و نرخ سود این اوراق برابر صفر است. دارنده تنها از تفاوت قیمت خرید و ارزش اسمی آن در سر‌رسید سود می‌برد. در واقع شما به عنوان خریدار اوراق، آن را با تخفیف و کمتر از ارزش اسمی می‌خرید اما با قیمت ارزش اسمی به فروش می‌رسانید.

به عنوان مثال، شما اوراقی که 100هزار تومان ارزش‌گذاری شده و سررسید آن 10 ماهه است را در  زمان انتشار به مبلغ هفتاد هزار تومان خریداری می‌کنید و 10 ماه بعد در سررسید، آن را با همان مبلغ 100 هزار تومان به فروش می‌رسانید.

به هر شرکت یا نهادی که اوراق بهادار را صادر می‌کند، صادر کننده یا توزیع کننده گفته می‌شود. هدف دولت‌ها از صادر کردن اوراق خزانه، تامین کسری بودجه است. باتوجه به اینکه این اوراق از ابزارهای بازار پول به حساب می‌آیند، سررسید آن‌ها  از ۹۰ روز تا یک سال متغیر است. در نتیجه اوراق خزانه نقدینگی بالایی دارند.

اخزا چیست؟

فرق اوراق خزانه اسلامی در ایران با اوراق خزانه سایر کشورها این است که دولت پس از انتشار این اوراق، آن را به طور مستقیم در اختیار طلبکاران خود می‌گذارد تا از بروز مشکلات فقهی جلوگیری شود. طلبکاران می‌توانند در صورت تمایل اوراق خود را در فرابورس به فروش برسانند و صاحب وجه نقد شوند. سررسید این اوراق معمولا در بازه زمانی ۴ تا ۵۲ هفته است.

در ایران اوراق خزانه اسلامی با نماد «اخزا» شناخته می‌شوند. این اوراق به نوعی اوراق بدهی هستند. چون دولت می‌تواند با انتشار آن‌ها پرداخت بدهی‌های خود (بدهی به طلبکاران غیردولتی مثل پیمانکاران) را به تعویق بیندازد.

با ورود به سایت tsetmc.com و جستجوی نماد “اخزا” می‌توانید از اطلاعات حجم و قیمت این اوراق مطلع شوید.

مقالات مرتبط: معرفی سایت TSETMC

2- گواهی سپرده قابل معامله بانکی

این اوراق توسط بانک‌ها منتشر می‌شوند و هدف از انتشار این اوراق تامین مالی بانک‌ها است. این اوراق دارای سود و سررسید مشخص می‌باشند و بانک ناشر با کسب مجوز از بانک مرکزی، ضامن انتشار آن است. این اوراق در بازار بورس قابل معامله هستند. به طور مثال گواهی سپرده بانک ملت با نرخ 18 درصد. گواهی سپرده قابل معامله بانکی مثل سایر ابزار بازار پول از نقدشوندگی بالایی برخوردار است.

3- اوراق تجاری

یکی دیگر از انواع اوراق بهادار، اوراق تجاری هستند. این اوراق کوتاه مدت و بدون وثیقه بوده و توسط شرکت‌های بزرگ که توان مالی بالایی دارند، منتشر می‌شوند. هدف شرکت‌ها از انتشار این اوراق تامین مالی است. اوراق تجاری هم مثل اوراق خزانه با تخفیف به فروش می‌رسند.

4- دلار اروپایی

این اوراق بر مبنای سپرده‌های دلاری که در بانک‌های کشورهای مختلف یا شعبه خارجی بانک‌های آمریکایی وجود دارد، صادر می‌شود. از دلار اروپایی برای مرتبط کردن نرخ بهره کشورهای مختلف استفاده می‌شود. سررسید این اوراق معمولا زیر 6 ماه است.

5- قرارداد یا توافق بازخرید اوراق بهادار

این قرارداد توافقی است میان وام دهنده و وام گیرنده برای خرید و فروش اوراق بهادار دولتی. در واقع  شما که اوراق را خریداری کرده‌اید (به ناشر وام داده‌‎اید)، اوراق خود را به ناشر می‌فروشید. این معامله در تاریخ معین، با قیمت مشخص شده که (بالاتر از قیمت خرید شماست) صورت میگیرد. بنابراین نرخ بهره موثر در این قرارداد برابر تفاوت قیمت خرید و فروش اوراق به ناشر آن است.

6-اسناد تایید شده توسط بانک‌ها (پذیره بانکی)

این اسناد سفته یا برات وعده‌داری هستند که وارد کننده یا صادرکننده کالا در وجه بانک می‌کشد و بانک در سررسید نهایی موظف است تا مبلغ اسناد را بپردازد. مثل گواهی سپرده قابل معامله بانکی، این اسناد هم تضمین بانک را پشتوانه خود دارند. همینطور مثل اوراق خزانه، سرمایه گذار این اسناد را با تخفیف (با قیمتی کمتر از ارزش اسمی) خریداری می‌کند. پذیره بانکی معمولاً در تجارت بین‌المللی کاربرد دارد. دارنده اوراق می‌تواند اوراق را قبل از سررسید به فروش برساند؛ اما چون به موعد سررسید نرسیده اوراق کمتر از ارزش اسمی از او خریداری می‌شود. سررسید این اسناد معمولا زیر 6 ماه است.

7- لایبور

نرخی است که با آن نرخ، بانک‌های بین‌المللی در لندن وجوه را بین خود مبادله می‌کنند و به عنوان نرخ پایه انواع وام‌های بلند‌مدت در نظر گرفته می‌شود. با وجود اینکه این نرخ به عنوان نرخ بین بانک‌های لندن معرفی شده، اما معمولاً برای وام‌های دلاری (بازارهای مالی آمریکا) نیز به کار می‌رود.

بیشتر بخوانید: انواع صندوق های سرمایه‌گذاری

اوراق بهادار بازار سرمایه

 اوراق بهادار بازار سرمایه، سررسید بیشتر از یکسال دارند و یا فاقد سررسید (نامحدود) هستند. درجه نقدشوندگی این اوراق نسبت به اوراق بهادار بازار پول پایین‌تر است. به همین دلیل میزان ریسک این اوراق بیشتر است. هرچه ریسک بیشتر باشد، بازده مورد انتظار سرمایه‌گذار نیز بیشتر است. پس با توجه به ریسک بالای اوراق بهادار بازار سرمایه نسبت به اوراق بهادار بازار پول، بازده این اوراق بیشتر است.

 اوراق در بازار سرمایه به دو دسته: 1- اوراق بهادار با سود (درامد) ثابت و 2- سهام عادی تقسیم می‌شوند.

اوراق بهادار با سود ثابت

اوراقی هستند که تاریخ و مبالغ پرداخت سود آنها از پیش مشخص شده است. انواع اوراق بهادار با درآمد ثابت شامل موارد زیر هستند:

رایج ترین این اوراق، اوراق قرضه یا همان اوراق مشارکت در ایران است.

فرق اوراق قرضه خزانه با اوراق قرضه در این است که اوراق خزانه بدون کوپن است و دارنده اوراق خود را با مبلغی کمتر از ارزش اسمی می‌خرد. اما اوراق قرضه به مبلغ اسمی خریداری می‌شوند و دارنده ضمن دریافت اصل پول خود در سررسید، درامد ثابتی که به صورت کوپن پرداخت می‌شود، هم خواهد داشت.

• اوراق دولتی مرکزی (اوراق قرضه خزانه)

اوراقی هستند که دولت‌ها جهت تأمین مالی فعالیت‌های خود با سررسید بیشتر از یک سال منتشر می‌کنند. این اوراق از ایمن‌ترین نوع اوراق بهادار می‌باشند. سررسید این اوراق بلندمدت است و بهره‌ای که به اوراق تعلق می گیرد، معمولا ۶ ماهه است. در ایران اوراق مشارکت اغلب دارای سررسیدهای 1، 4 و 5 ساله هستند.

• اوراق سازمان های دولتی

دولت برای تامین مالی طرح‌هایی که خود متصدی آن‌هاست این اوراق را منتشر می‌کند. برای مثال موسسه رهنی فدرال آمریکا از طریق انتشار این اوراق تامین مالی می‌کند.

• اوراق  شهرداری‌ها

این اوراق توسط شهرداری‌ها منتشر می‌شوند. شهرداری‌ها با فروش این اوراق پروژه‌های سنگین خود مثل ساخت فرودگاه، بیمارستان، بهبود زیر ساخت‌ها را تامین مالی می‌کنند.

•   اوراق شرکتی

شرکت‌های بزرگ برای تامین مالی خود این اوراق را منتشر می‌کنند. مسلما ریسک این اوراق از اوراق دولتی بالاتر است، چون پشتوانه ضمانت دولت را ندارند.

اوراق قرضه چیست؟

اوراق قرضه قراردادهایی برای استقراض پول می‌باشند که طبق این قرارداد قرض گیرنده (همان ناشر اوراق قرضه) متعهد می‌شود که اصل قرضه (اصل پولی که دریافت کرده) را در تاریخ معین (منظور همان تاریخ سررسید است) بازپرداخت کرده و در فواصل زمانی معین مبلغی را به عنوان بهره به دارنده اوراق بپردازد.

بهره یا همان نرخ کوپن، درصدی از ارزش اسمی اوراق قرضه است که در تاریخی به نام تاریخ کوپن به دارنده پرداخت می‌شود.

مثلا اگر شما اوراق قرضه‌ای با سرسید 10 ساله با قیمت 100 هزار تومان و دریافت سه ماهه سود 10 درصدی خریداری کرده باشید، هر سه ماه 10هزار تومان سود به شما پرداخت خواهد شد و 10 سال بعد 100 هزار تومان خود را دریافت خواهید کرد. دارنده این اوراق حق مالکیتی در شرکت ندارد.

بعد از انقلاب اسلامی اوراق قرضه ربوی شناسایی شد و اوراق قرضه دولتی جای خود را به اوراق مشارکت داد. مثل اوراق مشارکتی که وزارت نیرو منتشر کرد.

انواع اوراق قرضه

اوراق قرضه بر اساس مولفه‌های مختلف دسته‌بندی می‌شوند.

• اوراق قرضه با نرخ بهره‌ ثابت
• اوراق قرضه با نرخ شناور

اگر این اوراق توسط بانک‌ها منتشر شوند، گواهی سپرده با نرخ شناور نام می‌گیرند.

به لحاظ زمان سررسید:

• کوتاه مدت با سررسید یک تا 5 سال ( یعنی دریافت اصل پول یک تا 5 سال زمان میبرد و دارنده در این مدت بهره پول خود را به صورت ماهانه یا 3 ماهه یا 6 ماهه و یا سالانه دریافت می‌کند).
• میان مدت با سررسید 5 تا 10 سال
• بلندمدت با سررسید بیش از 10 سال

هر چه این اوراق بلندمدت‌تر باشند، بهره‌ای که سرمایه‌گذاران دریافت می‌کنند، بیشتر خواهد بود.

به لحاظ ناشر

• دولتی
• شهرداری
• شرکتی

اوراق مشارکت چیست؟

اوراق مشارکت اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی، با قیمت اسمی مشخصی به طور عمومی عرضه می‌گردد. هدف از انتشار اوراق مشارکت تامین مالی پروژه‌های عمرانی و واحدهای تولیدی است. این پروژه‌ها ممکن است متعلق به دولت، بخش خصوصی، شهرداری‌ها، موسسات، تعاونی‌ها و… باشد. اوراق مشارکت از طریق شعب بانکی و یا بورس قابل خرید و فروش هستند.

اوراق مشارکت با اوراق قرضه چه تفاوت هایی دارند؟

هدف از انتشار اوراق مشارکت تامین مالی یک یا چند پروژه به خصوص است؛ اما در مورد اوراق قرضه چنین الزامی وجود ندارد.

اوراق مشارکت علاوه برسود علی الحساب، یک سود قطعی هم دارد که یا در سرسید و یا پس از پایان پروژه پرداخت می‌شود، اما دارندگان اوراق قرضه در زمان سررسید فقط معادل پولی که سرمایه گذاری کرده‌اند را دریافت می‌کنند.

هم‌چنین ناشرانی که اوراق مشارکت منتشر می‌کنند موظفند وضعیت مالی و عملکرد اجزای طرح اوراق مشارکت را گزارش کنند.

سهام ممتاز چیست؟

سهام ممتاز خاصیت اوراق قرضه و سهام عادی را دارد؛ به همین علت سهام ممتاز به اوراق بهادار دورگه هم مشهور است. در واقع سهام ممتاز از جهتی همانند اوراق قرضه است؛ چون سود تقسیمی دارد و مقدار آن از پیش تعیین شده است. اما چون مثل سهام عادی سررسید ندارد (مگر اینکه بازخرید یا بازگردانده شود) و چون سود آن دائمی است، با اوراق قرضه تفاوت دارد.

دارندگان سهام ممتاز امتیازات ویژه‌ای نسبت به سایر سهامدران دارند. پرداخت سود سهام ممتاز اجباری نیست ولی در هر دوره هیأت مدیره موظف است این سود را تصویب نماید. حتی اگر شرکت سودی نداشته باشد، باز به سهامدارن ممتاز بدهکار است.

بنابراین ریسک سهام ممتاز از اوراق قرضه بیشتر و از سهام عادی کمتر است. حتی در زمان انحلال شرکت، پس از تسویه بدهی‌ها صاحبان سهام ممتاز اولین دسته‌ای هستند که حقوق خود را دریافت می‌کنند. از اواسط سال 98 سازمان بورس به شرکت‌هایی که قصد پذیرش در بازار بورس را داشتند اجازه داد تا سهام ممتاز داشته باشند.

سهام عادی

سهام عادی نشان‌گر مالکیت صاحبان سهام در شرکت است و متداول‌ترین نوع اورق بهادار است. با خرید سهام عادی شما به میزان سرمایه خود مالک بخشی از شرکت می‌شوید. بر خلاف اوراق قرضه، سهام عادی سررسید ندارد. هرشرکت تنها می‌تواند به مقدار مجاز تعیین شده سهام خود را بفروشد. اما اگر قرار بر افزایش سرمایه باشد، دارندگان سهام عادی و سهام ممتاز هر دو دارای حق تقدم هستند.

منظور از حق تقدم آن است که سهامداران فعلی هر شرکت نسبت به سایر متقاضیان خرید سهام آن شرکت اولویت دارند. دارندگان سهام به مجمع عادی شرکتی که سهام آن را خریداری کرده‌اند دعوت می‌شوند تا در تصمیم‌گیری‌ها شرکت کنند. هم‌چنین دارندگان سهام عادی به ازای هر سهم خود یک حق برای انتخاب هیأت مدیره دارند.

در صورت انحلال شرکت، پس از تسویه بدهی و پرداخت حقوق صاحبان سهام ممتاز آن چه می‌ماند برای سهامدارن نهایی است. باتوجه به این نکته و سررسید نداشتن سهام عادی، سهام عادی بیشترین ریسک را نسبت به سایر اوراق بهادار دارد. ارزش اسمی هر سهم عادی در ایران 1000هزار ریال است و امکان بازخرید سهام فروخته شده توسط شرکت ناشر وجود ندارد.

  سهام به دو دسته سهام با نام و سهام بی‌نام تقسیم می‌شود. سهام بانام و بی‌نام از نظر منفعت تفاوتی برای دارنده ایجاد نمی‌کنند. تنها تفاوت آن‌ها درج نام دارنده روی برگه سهام و دفتر شرکت در مورد سهام بانام است.

سایر اوراق بهادار

سومین دسته از انواع اوراق بهادار با دو دسته دیگر تفاوت دارد. مهمترین این اوراق ابزار مشتقه هستند که ارزش آن‌ها از ارزش دارایی‌های دیگر ناشی می‌شوند. در واقع معامله بر اساس روند تغییرات احتمالی قیمت کالای دیگر انجام می‌شود و در عمل کالایی مبادله نمی‌شود. برای مثال دارنده اوراق اختیار خرید طلا، در عمل طلا خرید و فروش نمی‌کند؛ بلکه صاحب اوراقی ست که ارزش آن ها بستگی به نوسانات و تغییرات قیمت طلا دارد.

ابزارهای مالی مشتقه کدام‌اند؟

• اوراق اختیار معامله (آپشن)
• قرارداد آتی
• پیمان آتی
• تاخت (سوآپ)

بازار اختیار معامله و بازار آتی رایج ترین ابزار این دسته در بازارهای مالی ایران است.

قراردادهای اختیار معامله (آپشن)

بازار اختیار معامله شبیه‌ترین بازار به بورس کالاست. طبق قرارداد اختیار معامله، دارنده حق خرید یا فروش یک دارایی با قیمت مشخص در و یا تا تاریخ  تعیین شده را دارد. دارنده اوراق حق معامله دارد اما موظف به معامله نیست. اوراق اختیار به دو دسته اوراق اختیار خرید و فروش تقسیم می‌شود.

دارندگان اوراق اختیار خرید معمولا توقع افزایش قیمت سهام عادی یا کالای مورد معامله اوراق را دارند (مثلا دارندگان اوراق اختیار خرید طلا که پیش‌بینی می‌کنند قیمت طلا افزایش یابد). به موجب اختیار خرید، دارنده این اوراق حق خرید سهام خاص با قیمت مشخص و تا تاریخ تعیین شده‌ای را به دست می‌آورد. این قیمت مشخص کمتر از قیمتی است که انتظار می‌رود دارایی در تاریخ سررسید به آن قیمت رسیده باشد.

مثلا اگر شما انتظار داشته باشید 9 ماه دیگر قیمت هر گرم طلای 24 عیار به 2میلیون تومان رسیده باشد، با خرید اوراق اختیار خرید این حق را دارید که تا زمان سررسید طلا را با قیمتی کمتر از 2 میلیون تومان معامله کنید و از تفاوت قیمت خرید خود با قیمت کالا در زمان معامله سود ببرید.

دارندگان اختیار فروش توقع کاهش قیمت سهام عادی یا کالای مورد معامله اوراق را دارند. خریدارن اوراق اختیار فروش از گران‌تر فروختن دارایی نسبت به آن چه که در آینده قیمت خواهد داشت، سود خواهند کرد.

قردادهای آتی

طبق قرارداد آتی فروشنده متعهد می‌شود که به موجب یک ودیعه تضمین معامله و طبق ضوابط بورس، در تاریخ مشخص دارایی خاص را با قیمت از پیش تعیین شده به خریدار تحویل دهد. قرارداد آتی در شرایطی برای فروشنده مطلوب است که او انتظار کاهش قیمت‌ها را داشته باشد. در این صورت او از گران‌تر فروختن کالایی که در آینده ارزان می‌شود سود میبرد.

حال آنکه خریدار مشتاق افزایش قیمت است؛ تا با ارزان خریدن دارایی‌ که در آینده گران می‌شود به منفعت برسد. معمولا فلزات و محصولات کشاورزی موضوع قراردادهای آتی در سایر کشورها هستند. قراردادهای آتی در ایران بر روی سه محصول زعفران، زیره و پسته بسته می‌شوند.

قراردادها و اختیار معامله‌های فعال در بازار ایران، در سایت بورس کالا قابل‌ مشاهده است.

پیمان آتی

پیمان آتی شبیه قرارداد آتی است با این تفاوت که پیمان آتی استاندارد نیست.

چند مورد از اصلی‌ترین تفاوت‌های قرارداد آتی و پیمان آتی این است که  قرارداد آتی در بورس معامله می‌شود و واسطه مشخصی تحت عنوان موسسه پایاپای دارد. طرفین معامله پیمان آتی مبلغی را جهت تضمین پرداخت می‌کنند. اما پیمان آتی خارج از بورس معامله می‌شود، واسطه مشخصی ندارد و طرفین خود مسئول هستند . البته الزامی برای پرداخت مبلغ تضمین وجود ندارد.

قرارداد تاخت یا سوآپ

تاخت توافقی بین دو طرف معامله (در قرارداد تاخت خریدار و فروشنده معنا ندارد) برای معاوضه جریان‌های نقدی درآینده است. این جریان‌های نقدی ممکن است با ارزهای متفاوت و یا پرداخت‌های ثابت یا شناور باشند. در این نوع معاملات معمولا یک طرف پرداخت خود را برحسب نرخ متغیر صورت می‌دهد. مثل نرخ ارز، نرخ بهره و یا لایبور. طرف دیگر قرارداد با  نرخ ثابتی (مثلا 10 درصد) معامله می‌کند. معاملات تاخت با کمک معامله‌گر تاخت انجام می‌شود. معامله‌گر تاخت  یا همان بازارساز، یک نهاد مالی ست که به یکی از طرفین نرخ ثابت پرداخت کرده و به دیگری نرخ متغیر پرداخت می‌کند. در واقع هماهنگی و تبدیل این دو نرخ را برعهده می‌گیرد.

سخن پایانی

در این مطلب از چشم‌ بورس به مفهوم اوراق بهادار پرداخته شد. اوراق بهادار نوعی از دارایی‌های مالی به شکل برگه‌ است که نشان‌دهنده حقوق سرمایه‌گذاران است. این برگه‌ها قابل نقل و انتقال هستند و هر سرمایه‌گذار با خرید اوراق بهادار صاحب منفعت می‌شود. اوراق بهادر انواع مختلفی دارد که در این مطلب به آن‌ها اشاره شد.