در چند سال اخیر بحث بورس نه تنها بین سرمایه‌گذاران مالی که بین عموم مردم داغ و پرهیاهو بوده است. احتمالا شما نیز در این بحث‌ها بوده‌اید. اما آیا تعریف بورس را می‌دانید؟ می‌دانید انواع بورس وجود دارد؟ شاید بگویید بورس یک نهاد، سازمان‌یافته است که از جمله نهادهای عمده و اساسی در بازار سرمایه به حساب می‌آید. در ادامه با ما همراه باشید تا تعریف ساده‌ای از بورس ارائه کنیم.
بورس در ایران
وقتی از واژه بورس و انواع بورس استفاده می‌کنیم، آنچه در ذهن همه شکل می‌گیرد همان بورس اوراق بهادار است. اما لازم است بدانید که بورس ایران تنها مختص به این بازار نیست. انواع بورس در ایران به چهار دسته تقسیم میشود:
- بورس اوراق بهادار
- بورس کالا
- بورس انرژی
- فرابورس
البته در دسته بندی انواع بورس، نوع دیگری از بورس با عنوان بورس ارز نیز وجود دارد. خرید و فروش پول‌های خارجی در بورس ارز انجام میشود که البته هنوز پای این نوع بورس به بازار ایران باز نشده است.
بورس اوراق بهادار
بورس اوراق بهادار یک بازار رسمی و دائمی است. در این بورس دسته‌ای از ابزارهای مالی مثل سهام شرکت‌ها و واحدهای تولیدی، تجاری و خدماتی، اوراق مشارکت و دیگر اوراق بهادار مورد معامله قرار می‌گیرد. بورس اوراق بهادار مهم‌ترین و اصلی‌ترین بخش بازار سرمایه است.
هر شرکت با نماد بورسی که دارد در تابلوی بورس ظاهر میشود و سهام آن در ساعات کاری بازار سرمایه مورد معامله قرار می‌گیرد. شرکت‌های پذیرفته شده و شرکت‌های فعال در بورس به دو دسته “تولیدی” و “سرمایه‌گذاری” تقسیم می‌شوند. شرکت‌های تولیدی با هدف تولید کالای خاصی فعالیت می‌کنند و در گروه صنایع فعال در بورس قرار می‌گیرند. شرکت های دسته سرمایه‌گذاری، نهادهای مالی هستند که کار واسطه گری مالی را انجام می‌دهند. مثل بانک ها، شرکت های تامین سرمایه، هلدینگ‌ها و…
بورس اوراق بهادار خود به دو دسته بازار اول و بازار دوم تقسیم میشود. سازمان بورس سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را بر اساس برخی معیارها به دو دسته بازار اول و بازار دوم تقسیم می‌کند. معیارهایی مثل حداقل مبلغ سرمایه ثبت شده، حداقل درصد سهام شناور، عدم وجود زیان انباشته، حجم معاملات، حداقل قیمت بازار سهام، درصد حقوق صاحبان سهام، تعداد سهامداران و…شرکت‌هایی که بر اساس این معیار ها وضعیت مساعدی دارند در دسته بازار اول بورس قرار می‌گیرند.
برای آموزش بهتر بورس، ما در مقاله شاخص بورس و ریسک و بازدهی سرمایه‌گذاری در بورس به توضیح برخی از مفاهیم مهم بورس پرداخته‌ایم.
بورس کالا
یکی دیگر از انواع بورس در ایران بورس کالاست. بورس کالا یک بازار متشکل و سازمان‌یافته است که بر محور معامله کالا فعالیت می‌کند. هدف اصلی بورس کالا ایجاد بازاری رقابتی و سازمان‌یافته برای قیمت‌گذاری و تسهیل معاملات نقدی و آتی کالا به گونه‌ای شفاف‌سازی شده است. معاملات در این بورس براساس سازوکار عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد.
در این بازار صاحبان کالا، کالای مورد معامله خود را عرضه می‌کنند. کارشناسان طی ساز و کار مشخصی کالای عرضه‌شده را قیمت‌گذاری کرده و به خریداران ارائه می‌کنند. کالای مورد معامله در این بورس معمولاً مواد خام، مواد اولیه و فراوری نشده هستند. کالاهایی مثل زعفران، زیره، پسته، گندم، شکر و… در بورس کالا ابزارهای مختلفی مثل سلف استاندارد، گواهی سپرده کالایی، قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای آتی و … معامله می‌شوند.
هم چنین در این بورس عرضه صندوق‌های کالایی صورت می‌گیرد. این صندوق‌ها اغلب صندوق‌های طلا یا زعفران هستند که واحدهای آن‌ها به شکل ETF در بورس معامله میشود.
بورس کالا خود به دو بازار فیزیکی و مشتقه تقسیم میشود.
فیزیکی: در این بازار معامله بر سر کالا صورت می‌گیرد
مشتقه: اوراق مشتقه اوراقی هستند که ارزش خود را از دارایی‌های دیگر می‌گیرند. در بازار مشتقه بورس کالا، معاملات بر سر ابزاری مثل گواهی سپرده کالایی که براساس ارزش هر کالا منتشر میشود؛ صورت می‌گیرد. مثل گواهی سپرده کالایی سکه، زعفران و…
بورس انرژی
بورس انرژی همچون بورس کالا یک بازار سازمان یافته است که بر محور معامله کالا فعالیت می‌کند. اما اصلی‌ترین تفاوت این‌جاست که در بورس انرژی حامل‌های انرژی و اوراق مبتنی بر آن‌ها جانشین کالای مورد معامله در بورس کالا می‌شوند. به عبارت دیگر این بازار مختص به محور حامل‌های انرژی مثل نفت و مشتقات آن، برق، گاز و انواع آن، زغال سنگ و… است.
بورس انرژی به دو دسته مشتقه و فیزیکی تقسیم میشود.
بازار فیزیکی: در این بازار معامله بر سر حامل‌های انرژی مثل برق، نفت و گاز صورت می‌گیرد.
بازار مشتقه: اوراق مشتقه از حامل‌های انرژی ابزار این بازار هستند. قراردادهای سلف موازی، قرارداد آتی، قرارداد اختیار معامله از ابزارهای سرمایه‌گذاران حقیقی در این بازار امکان معامله ندارند.
فرابورس
یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع بورس ایران، فرابورس است. شرکت‌های بازمانده از قوانین و ضوابط بازار بورس می‌توانند سهام خود را در فرابورس عرضه کنند. در واقع فرابورس شکل تسهیل شده‌ای از بورس است. امکان عرضه سهام را به شرکت‌هایی که اعتبار، سرمایه، سودآوری یا شفافیت کمتری دارند؛ می‌دهد.
فرابورس خود متشکل از شش بازار با عنوان بازار اول، دوم، سوم، بازار ابزارهای نوین مالی، بازار شرکت‌های کوچک و متوسط ( SME) و بازار پایه است.
شرایط و قوانین لازم برای پذیرش شرکت‌ها در فرابورس آسان‌تر از شرایط لازم برای پذیرش در بورس است. به همین ترتیب شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس راحت‌تر از بازار اول و در بازار سوم راحت‌تر از بازار دوم است. طبق تعریف:
بازار اول فرابورس
بازاری که بیشتر سهام پذیرفته شده در فرابورس را به خود اختصاص داده است. این بازار از لحاظ حداقل سرمایه ثبت شده، سهام شناور، تعداد سهامدارن و شفافیت اطلاعاتی شرایط پذیرش آسان‌تری نسبت به بورس دارد. این بازار ریسکی کمتر از بازارهای دیگر فرابورس دارد اما به طبع نسبت به معاملات در بازار بورس ریسک بیشتری دارد.
بازار دوم فرابورس
بازاری که مختص به سهام شرکت‌های سهامی عام است. شرایط پذیرش آسان‌تری نسبت به بازار اول فرابورس دارد. به طور مثال شرکت‌های تازه تاسیس و شرکت‌هایی که حداقل تعداد سهامداران لازم را ندارند می‌توانند در این بازار پذیرش شوند و سهام خود را عرضه کنند. معاملات در این بازار ریسکی به مراتب بیشتر از ریسک بازار اول دارد و به افراد محافظه کار پیشنهاد نمی‌شود.
بازار سوم فرابورس
به بازار سوم بازار عرضه هم می‌گویند. اوراق بهادار مختلف که از شرایط پذیرش از بورس و چه بسا فرابورس جا مانده‌اند در این بازار عرضه میشود. بلوک سهام شرکت‌های سهامی، حق تقدم خرید این سهم‌ها، واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری پذیرفته نشده در فرابورس، اوراقی مثل اوراق مشارکت، رهن و اجاره، سهام بی‌نام شرکت‌های سهامی عام و حتی سهام شرکت‌هایی که در مرحله تاسیس هستند در این بازار معامله می‌شوند. معاملات در این بازار ریسک بالایی دارد و تنها به افراد جسور پیشنهاد میشود.
در بازار پایه، سهام شرکت‌های سهامی عامی که نزد سازمان بورس و اوراق بهادار ثبت شده‌اند و امکان پذیرش در هیچ‌یک از بازارهای بورس یا فرابورس را ندارند، منتشر میشود.
بازار پایه
بازار پایه با دیگر بازارهای فرابورس تفاوت دارد. شرکت‌های پذیرفته شده در این بازار سه دسته هستند.
- شرکت‌هایی که قصد پذیرش در بازار بورس یا فرابورس را ندارند اما چون مایل به انتشار اوراق هستند و انتشار اوراق بدون کسب مجوز از سوی سازمان بورس ممکن نیست، این شرکت‌ها وارد بازار پایه می‌شوند.
- شرکت‌هایی که سابق در بورس یا فرابورس پذیرفته شده‌اند اما بنا به دلایلی تنزل پیدا کرده‌اند (صلاحیت پذیرش در بورس را از دست داده اند).
- شرکت‌هایی که سازمان آن‌ها را ثبت کرده است اما نه در رده شرکت‌های پذیرفته شده در بورس قرار می‌گیرند نه در بازارهای فرابورس.
بازار پایه به سه دسته زرد، نارنجی و قرمز طبقه بندی میشود. این بازارها براساس شرایط پذیرش، دامنه نوسان قیمت سهام باهم تفاوت دارند.
بازار پایه زرد
- شرکت‌ها با هریک از شرایط زیر در تابلوی زرد پذیرفته می‌شوند:
- شرکت‌هایی که کمتر از 100 روز تاخیر در ارائه اطلاعات لازم جهت افشا دارند.
- شرکت‌هایی که سابقه عدم ارائه صورت‌های مالی آن‌ها بیشتر از 2 بار نباشد.
- دامنه نوسان قیمت سهام شرکت‌های تابلو زرد بازار پایه مثبت ۳ درصد و منفی ۲ درصد در روز است.
بازار پایه نارنجی
- شرکت‌ها با هریک از شرایط زیر در تابلوی نارنجی پذیرفته می‌شوند:
- شرکت‌هایی که بر حسب ضوابط در رده شرکت‌های دسته زرد و قرمز قرار نمی‌گیرند.
- حسابرس مستقل یا بازرس قانونی نسبت به صورت‌های مالی این شرکت‌ها نظر مردود یا عدم اظهارنظر اعلام کند.
- دامنه نوسان قیمت سهام شرکت‌های تابلو نارنجی مثبت و منفی ۲ درصد است.
بازار پایه قرمز
شرکت‌ها با هریک از شرایط زیرعضو تابلوی قرمزهستند:
- شرکت‌های ورشکسته
- شرکت‌هایی که به دستور مراجع منحل شده‌اند.
- شرکت‌هایی که حداقل سه سال است صورت مالی حسابرسی شده ارائه نکرده‌اند.
- دامنه نوسان قیمت سهام شرکت‌های تابلو قرمز مثبت و منفی ۱ درصد است
نکته جالب در خصوص بازارهای پایه حراج‌های معاملاتی هفتگی است. دوشنبه هر هفته از ساعت 12 تا 12:30 حراج معاملاتی در بازار پایه را شاهد هستیم. منظور از حراج تغییر دامنه نوسان در این بازار است. طی این حراج دامنه نوسان قیمت سهام هر سه بازار زرد و نارنجی و قرمز 2 برابر میشود. در نتیجه قیمت سهام پذیرفته شده در بازار زرد می‌تواند 6 درصد، در بازار نارنجی 4 درصد و در بازار قرمز 2 درصد افزایش یا کاهش پیدا کند.
بازار ابزارهای نوین مالی
کلیه ابزارهای مالی به غیر از سهام و حق تقدم خرید سهام در این بازار معامله میشود. ابزارهایی از قبیل اوراق مشارکت، رهن، اجاره، صکوک، گواهی سپرده بانکی
بازار شرکت‌های کوچک و متوسط ( SME)
SME مخفف small and medium-sized enterprises به معنای بنگاه‌های کوچک و متوسط ، نام بخش جدیدی از فرابورس است. بازار شرکت‌های کوچک و متوسط امکان عرضه سهام را به شرکت‌های نوپا و تازه تاسیس که سابقه فعالیت چندانی ندارند و قصد دارند از طریق سهام تامین مالی دارند؛ می‌دهد.
پذیرش شرکت‌ها در این بازار مستلزم داشتن شرایطی مثل شرایط شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و بازارهای اول و دوم و سوم فرابورس نیست. نوپا و کوچک بودن این شرکت‌ها باعث شده تا طرح‌هایی که برای آینده دارند از سوی بورس مورد بررسی قرار بگیرد. نه معیارهایی مثل میزان سودآوری، حجم معامللات، حداقل سرمایه و…
کلام آخر
ساعت کاری معامله در بورس روزهای شنبه تا چهارشنبه (به غیر از روزهای تعطیل رسمی) از ساعت 9 تا 12:30 است. ثبت سفارش و پیش گشایش بازار از ساعت 8:30 تا 9 صورت می‌گیرد.
سایت شرکت مدیریت فناوری تهران مهم‌ترین سایت در حوزه بازار سرمایه است. هدف این سایت اطلاع‌رسانی لحظه‌ای و با‌کیفیت به سرمایه‌گذاران و کلیه فعالان بازار سرمایه است. با مراجعه به این سایت شما می‌توانید آخرین تغییرات هر یک از بازارها را مشاهده کنید.
آنچه گفتیم شرحی از انواع بورس در ایران بود. شرط معامله در بازار بورس ثبت نام در سجام، داشتن کد بورسی و عضویت در کارگزاری است. برای شزوع سرمایه‌گذاری مقاله ورود به بورس را بخوانید.
